Iran–isra'iliye mesilisi we türkiye

Iran-isra'iliye munasiwetliri we türkiyining ottura sherqte jari qilduruwatqan roli


(10-03-2009)Türkiye awazi radi'osi:

Iran, 1979-yilidiki islam inqilawidin kéyin, xelq'ara jama'etchilikning éghizidin chüshmidi. Islam inqilawidin kéyinla, yeni 1979-yili 4-noyabirda téhrandiki amérika elchixanisi bir guruppa iranliq teripidin bésiwélindi we 90 neper amérikiliqni görüge éliwélip, 444 kün tutup turdi. Eyni zamanda 1980-yilidin 1988-yilliri arisidiki sekkiz yil dawamlashqan iran–iraq urushi partlidi. Iranning xoshna döletlerge islamiy tüzümni kéngeytish siyasiti we radikal islamiy guruppilargha bergen yardemliri éghizlardin chüshmidi. Yéqinqi ikki yildin boyan iran yadro qorali ishlepchiqirish siyasiti sewebi bilen xelq'ara jama'etchilikning küntertipidiki qiziq nuqtiliq rolini dawamlashturup keldi.

Iranning yadro énérgiyisi siyasiti hem iranning, hemda rayonning béshini aghritidighandek qilidu. Iranning yadro énérgiyisi kirishi 1975-yili shah mezgilide bashlighan bolsimu, biraq, bu xizmetler axirlashmay turupla, shah, iranni tashlap chiqip kétishke mejbur bolup qaldi. Iran islam hökümiti 1995-yili rusiye bilen kélishim tüzüsh arqiliq qaytidin yadro énérgiyisi pa'aliyitini bashliwetti. Lékin, amérika we isra'iliye iran islam hökümitining rusiye bilen birlikte yadro énérgiyisi pa'aliyiti élip bérishigha illiq qarimaytti. Rusiye, amérika we isra'iliye teripidin iran'gha qarita yürgüziliwatqan imbargolargha perwa qilmay, 2007-yili dékabr éyida xelq'ara atom énérgiyisi orginining nazariti astida 82 tonna yadroluq yéqilghuni bushehirdiki yadro énérgiyisi istansisida ishlitish üchün iran'gha berdi. 2007-yilidin béri isra'iliye, iranning esli meqsiti yadro énérgiyisi emes, atom bombisi yasap chiqishtin ibaret, déyish arqiliq iranning yadro énérgiyisi xizmetlirige tosalghuluq qilishqa tiriship kelmekte. Birleshken döletler teshkilatigha qarashliq xelq'ara yadro énérgiyisi merkizi bashliqi misirliq muhemmed elberadé'i, iranning herbiy eslihe ishlepchiqirish meqstide yadro pa'aliyiti élip bériwatqanliqigha da'ir héchqandaq pakitning yoqliqini bir qanche qétim otturigha qoydi. Amérika merkizi axbarat idarisining sabiq bashliqi méka'il haydén «iranning yadro qorali ishlewatqanliqigha a'it héchqandaq delil yoq» dégen bolsa, yéngi bashliqi dénis blayr «iranning qolida ne yadro qorali, ne eskiri yadro pilani, deydighan bir nerse yoq» déyish arqiliq iranni aqlidi. Lékin isra'iliye hem buninggha, hem birleshken döletler teshkilati teripidin yadro énérgiyisi istansisigha orunlashturulghan kaméra we bashqa küzitish sistémiliri bilen xelq'ara sewiyidiki mutexessislerning toyuqsiz tekshürüshliridin kéyin teyyarlan'ghan döklatlirighimu qayil bolmay, iranning yadro qorali ishlepchiqirish koyida ikenlikige ishinip keldi. Eger isra'iliye iran bilen urush qilish üchün yadro énérgiyisi xizmetlirini bahane qiliwatqan bolsa we heqiqetenmu yadro qoralidin qorqidighan bolsa, bu ishenchsizliktin kélip chiqqan bir mesile bolghan bolidu. Mezkur ishench krizisini türkiyige oxshighan muresseleshtürgüchi bir döletning wasitisi arqiliq her ikki terep hel qilalaydu we hel qilishi lazim. Ottua sherq rayonidiki xelq urushlardin tolimu zérikip ketti. Buninggha misal süpitide, pelestin–isra'iliye urushi, iran–iraq urushi, iraqning kuweytni istila qilishi, amérika we gherb ellirining saddamni kuweyttin qoghlap chiqirish urushi we amérika–en'giliye qatarliq döletlerning 2003- yilidiki iraqqa qaratqan hujumlirini körsitish mumkin.
Nöwette isra'iliye–iran otturisidiki munasiwet yériklishishke bashlidi. Isra'iliyilik emeldarlar kéyinki mezgillerde iran'gha qarita herbiy jehettin mudaxile qilishlirining mumkinliki heqqide öz köz qarashlirini izchil türde otturigha qoyup kelmekte. Iran emeldarliri bolsa, yadro énérgiyisi pa'aliyetliridinmu bekrek, yehudiylargha qarshi pikirlirini küshkürtküchi shekilde otturigha qoymaqta. Türkiye rayondiki yadro qorallirigha qarshi ikenlikini bir qanche qétim resmiy otturigha qoydi. Isra'iliyimu mexpi shekilde yasap chiqqan atom qorallirini yoq qilidighan bolsa, iranning eger rastinla isra'iliye dewa qilghandek yadro pilanliri mewjut bolghan ehwalda uningdin wazkechtürüsh téximu asan'gha toxtaydu. Irandiki 2009-yili iyun éyida ötküzülidighan jumhur re'islik saylamliri nahayiti muhim. Eger ehmedi néjad qayta jumhur re'isi bolup saylinip qalidighan we isra'iliyige qarshi qattiq pozitsiyiini dawamlashturidighan bolsa, undaqta, ottura sherqning weziyiti yene keskinliship kétishi mumkin. Bundaq ehwalda, türkiye rayonning muqimliq we tinchliqi üchün qolidin kélishiche tirishchanliq körsitishi shert. Chünki bundaq jiddiy weziyette her ikki terep bilen munasiwetliri yaxshi bolghan türkiye tinchliqni qutquzup qalalishi mumkin.
********************************************