Ottura sherqtiki krizisida turuwatqan döletler

Ottura sherqtiki pul mu'amile krizisida turuwatqan néfit ishlepchiqarghuchi döletler


Bultur 9-ayda xelq'arada pul mu'amile krizisi omumyüzlük partlighandin buyan, ottura sherqtiki asasliq néfit ishlep chiqiridighan se'udi erebistani, ereb birleshme xelipiliki, kuweyt qatarliq döletler dunya iqtisadining chékinishi élip kelgen tehditni künséri hés qildi. Pul mu'amile krizisining emeliy gewde iqtisadigha tedrijiy singip kirishige egiship, ottura sherq dunyadiki néfit ishlep chiqiridighan rayon bolush süpiti bilen, néfitqa bolghan éhtiyaj töwenlesh we néfit bahasi birdinla chüshüp kétishning éghir zerbisige uchridi.
Ereb chetke néfit chiqarghuchi döletler teshkilati OAPEC ning bu yilning béshida élan qilghan doklatqa qarighanda, her bir tung néfit bahasi bir dollar chüshse, ereb döletlirining yilliq néfit kirimi 4 milyard dollardin köprek kémiyidiken. Se'udi erebistani ereb dunyasidiki eng chong iqtisadiy gewde, néfit mehsulati miqdari dunyaning aldinqi qatarida turidu. Hazir, néfit éksport kirimi se'udi erebistani éksport omumiy sommisining %88 ini igilep, se'udi erebistani hökümiti xam chot kirimining %87 ini igileydu. Xelq'arada néfit bahasi bultur 7 –aydiki herbir tungi texminen 147 dollardin hazirqi texminen 50 dollargha chüshüp qalghanliqtin, se'udi erebistanining 2009-yilidiki hökümet maliyiside xéli zor kölemde qizil reqem körüldi. Shuning bilen bille, se'udi erebistani iqtisadining éshish sür'itimu körünerlik astilidi.
Néfit kirimining aziyishi hökümetning maliye kirimige tesir körsitipla qalmay, yene se'udi erebistanining néfit kespide ul eslihelerge yéterlik meblegh sélinmasliqni keltürüp chiqardi. Se'udi erebistani hökümitining statistika qilishiche, néfit kespide ul eslihe qurulushigha 400 milyard dollar meblegh sélishqa toghra kélidiken.
Pul mu'amile krizisining tesiri tüpeylidin, ereb birleshme xelipilikining néfit kirimi bulturqining oxshash mezgilidikidin köp azlidi. Mölcherlinishiche, 2009-yili bu döletning hökümet maliyiside qizil reqem körülüp, iqtisadning éshish nisbiti 2008-yilidiki %7.5 tin %3.1 ke chüshüshi mumkin iken. Ereb birleshme xelipilikide pul mu'amile bazarliri keng échiwétilgenliktin, kapitalning sirtqa éqip kétishini kontrol qilish teske toxtighan. Hazir pay bahasining chüshüshi ottura sherq döletliri ichide aldinqi orunda turidiken.
Kuweyt néfit éksport qilghuchi döletler teshkilatidiki néfit ishlep chiqiridighan muhim döletlerning biri. Pul mu'amile krizisi omumyüzlük partlighandin buyan, kuweytte pay bazirining bazar qimmiti zor hejimde töwenligenliktin, ottura, kichik paychilar éghir ziyan'gha uchridi. Kuweyttiki 2-chong soda bankisi- pars qoltuqi bankisi chet eldiki pul mu'amile hasiliy mehsulat sodisida éghir ziyan tartqanliqtin, bu bankining tor nuqtilirida pul amanet qoyghuchilar qista-qistangchiliqta pul tégishish ehwali körüldi. Bultur 3-aydin yil axirighiche, kuweytning igilik hoquqluq bayliq fondi pul mu'amile krizisi sewebidin 31 milyard dollar ziyan tartti. Shuning bilen bille, xelq'arada néfit bahasi birdinla chüshüp ketkenliktin, kuweytning maliye kirimi zor derijide azlap ketti.
Ottura sherqtiki néfit ishlep chiqiridighan döletler iqtisadni janlandurush üchün, maliyini janlandurush aktip siyasetlirini arqa-arqidin yolgha qoydi. Buning ichide se'udi erebistanining tesis qilghan 2009-yilidiki maliye xam choti 126 milyard 700 milyon dollar bolup, bulturqining oxshash mezgilidikidin %16 köpeydi, hökümet yene shexsiyler we chet elning meblegh sélishi yéterlik bolmasliq ehwalini toluqlash üchün, kelgüsi besh yilda ul eslihe qurulushigha 400 milyard dollar meblegh sélish pilanini otturigha qoydi. Ereb birleshme xelipiliki merkiziy hökümiti bu yil 3-ayning béshida dölet karxanilirining 2009-yili mudditi toshidighan qerzlirini qayturushi üchün, dubeyge 10 milyard dollar qerz berdi.
Buningdin sirt, kuweyt bulturning axirida iqtisadni muqimlashturush boyiche jiddiy ehwalgha taqabil turush guruppisi qurdi hem dölet iqtisadining chékinip kétishidin saqlinish üchün, omumiy sommisi 5 milyard dollarliq iqtisadni janlandurush layihisi tüzdi.

Shinxua agéntliqi, «shinjang géziti»(2009-04-01)
*************************************************