Ereb elliride ötken ajayip künler

ئىخچام

Ereb elliride ötken ajayip künler


‹edebiy xatire›


Adil tuniyaz

Aptor ilawisi:

Ikki yil bu zémindin - shinjang diyaridin rizqim kötürülgen bolsa kérek, 2000 - yilidin 2002 - yilighiche ereb birleshme xelipilikide oqush we ziyaret qilish pursitige érishtim. Ereb birleshme xelipiliki ottura sherqtiki bay döletlerning biri hésablinidu. Yer meydani 30 ming kwadrat kilométir, nopusi 2 milyon 925 (1995 - yilidiki statistikiliq melumat ). Néfit we tebi'iy gaz bayliqi bilen ereb yérim arilidiki «zerdargha» aylan'ghan bu dölet ebuzebi, ajjan, dubey, fujeyre, rasnul xeymi, sharja, nummi'el qeywan qatarliq yette xelipiliktin teshkil tapqan bolup, paytexti ebuzebi. Bu dölet pirisiye qoltuqi, ohjan qoltuqi, se'udi erebistan qatarliq dölet we rayonlar bilen chégrilinidu. En'gliye ereb yérim arilidiki iqlimi qurghaq, ot issiq bu zéminni 1820 - yili bésiwalghan. 2 - dunya urushidin kéyin aptonomiye hoquqi bergen. 1972 - yili en'gliye esker chékindürüp ereb birleshme xelipilikining musteqilliqini étirap qilghan. Bu dölette 1960 - yili tunji qétim néfit tépilishtin ilgiri yerlik ahalilerning asasliq tirikchiliki béliqchiliq we merwayitchiliq iken. Bu döletning padishahi sheyx zayid néfitni xelq turmushigha ishlitish we iqtisadiy jehette échiwétish siyasitini yolgha qoyghan qisqighine 20 nechche yil jeryanida ajayip tereqqiyatlargha ériship, ottura sherqning soda we pul mu'amile merkizige aylan'ghan. Men ereb birleshme xelipilikide körgen - bilgenlirimge a'it yazmilardin tallap uyghur tilidiki dangliq zhurnallarning biri bolghan «junggo milletliri» zhurnilining ixlasmen oqurmenlirige sundum.


Yopyoruq ereb kéchiliri


Ürümchi waqti kéche sa'et bir bolghanda kütküchi qiz ayropilanning sharja shehirige qonush aldida turghanliqini, sa'itimizni ikki sa'et arqigha burap, bu yer waqti 11 gha toghrilishimzni uqturdi. Ürümchi waqti imarat (ereb birleshme xelipilikining erebche qisqartip atilishi)ningkidin ikki sa'et baldur iken. Ayropilan asta - asta peslewatatti. Dérizidin qarisam töwende köz chaqnitip turghan renggareng chiraghlar, ghuwa yer yüzide uzun sozulghan yaysiman kök yoruqluq köründi. Men jimirlawatqan bu kök yoruqluqning déngiz ikenlikini pemlidim , ikki qewetlik yumilaq bina, meschit gümbizi, del - derex, sim tor we may yol sizilghan bu bir parche menzire resimi ayrodrom idi. Biz menzire resimning ichige kirduq. Ayropilanning arqa yan ishikidin putimizni yerge élipla özimizni yumilaq binaning ikkinchi qewitide, nurghun karidorluq eynek qesirde körduq. Manga oxshash burut qoyuwalghan ayropilan saqchisi, pasport, wiza tekshürgüchiler, yük - taq basquchi adem, ishqilip hemmisi dégüdek chiray - turqining yiraq asiya milletliriningkidek emesliki bilen közümge uyghurlardekla körünüp ketti. Béshigha qeshqer yéziliriningkidek aq shapaq bök kiyiwalghan, saqal - burutluq illiq chiray hammalni pütünley özimizge oxshitip uyghurche gep qilip tashlaptimen. U külümsirep qoyup aghzini hangwaqtilarche achqandila, men özümning yéngilishkenlikimni bildim. Shundaqtimu bir azdin kéyin u meqsitimni uqqandek in'glizche we erebche «men pars, siz junggoluq musulmanmu?» dédi. Men erebche: «he'e, oylighiningiz toghra, elhemdulilla musulmanmen»dep jawab berdim.
Wisal shadliqi we didar mestxushluqida chamadan bésilghan qol harwini ittirip ayrodrom binasidin talagha chiqqinimizda qizighan tonurning teptidek issiq hawa yüzlirimge güppide uruldi - de, aldimizdiki yapyéshil chimliq köyüwatqan yéshil ottek tuyuldi. Bu hawaning tonurdin birla perqi déngizdin kelgen nemxushluq idi.
Ereb kéchisi _ tinch, yéqimliq, yopyoruq. Hemme yerde chiraghlar yénip turidu. Chiraghning köplükidin sheherning birer yéridin qarangghuluqni yaki xire - shire bulung - puchqaqnimu tapqili bolmaydu. Yuqiri sür'etlik yol boylirida kéchiche yénip turidighan chiraghlar goya boshluqtiki tutash ketken renggareng nur zenjiridek sheherdin ins - jin uchrimaydighan chöl - jezirige, chöllerdin déngizgha we taghlargha kirip kétidu. Ereb kéchisi qiziqarliq, ajayip - gharayib, güzel weqeler yüz bergen ming bir kéchige oxshash séhirlik we qaynaq, 24 sa'et échilidighan supirmarkit (derijidin tashqiri soda saray) largha yérim kéchide kirsingizmu yénik muzika sadasi ichide harwilirini ittirip mal tallawatqan kishilerni köridikensiz.
Qarangghu chüshüp xupten namizidin tarqighandin kéyin erebler ésil mashinilirini heydep, xotun - baliliri bilen birge sheherdiki eng dangliq supirmarkitlargha qarap aqidiken. Mal tallap, yep - ichip, téléwizor körüp, ibadet qilip dégendek pa'aliyetler bilen tün nisbigiche uxlimaydiken. Qarighanda kündüzliri uxlap, kéchisi heriket qilish ereblerning aditige aylinip qalghandek qilidu. Imaratqa bérip tunji ayda sharja shehiride bir misirliq tul momayning bir éghiz öyini ayliqi sekkiz yüz derhem (junggo puligha 1840 yüen) ge ijarige alghaniduq. Binaning tötinchi qewitidiki bir yürüsh töt éghizliq bu öyning biride uning chong oghli, biride 15 - 16 yashlardiki qizi turatti, yene biride ottura mektepte oquydighan kichik oghli bilen özi turatti. Yatiqimgha qoshna hujridiki chong oghli ishtin yénipla téléwizor yaki kompyutér bilen bolup tang étishqa yéqin uxlaytti. Qalghan ikki öydiki téléwizor awaziningmu qachan öchkenlikini bilmey quliqimgha paxta tiqiwélip uxlap qalattim. Kéche sa'et ikkilerde qiziq mayning gazh - guzhidin yaki qazan - chömüchlerning tarangshighan awazidin oyghinip ashxanigha chiqsam héliqi momay sémizliktin özini aran kötürüp irghanglighan péti tamaq étiwatqan bolatti. Kündüzliri bolsa ishikni taqap chüshkiche uxlaytti.
Ereb kéchisi - tinch, bixeter. Meyli siz chet ellik bolung, musulman yaki gheyriy musulman bolung, er yaki ayal bolung, yérim kéchidimu sheher kochilirida dexlisiz, xatirjem mangalaydikensiz. Imaratning qanun ijrasi qattiq, amanliq ishliri dunya boyiche aldida, saqchi mashiniliri sheher kochilirida kéche - kündüz uyaqtin - buyaqqa charlap turidiken. Ming bir kéchidikidek kéchilerde, tilsimattek kochilarda xatirjem seyle qilip yürginingizde aldingizgha uchraydighini qiriq qaraqchi yaki birer bulangchi emes, sizge chirayliq salam bérip ötüp kétidighan charlighuchi saqchi bolidiken.
Yopyoruq ereb kéchiliri islam dinining simwoli bolghan hilal ay bilen kishiler qelbini yorutup, imarat zéminida tinchliq we xatirjemlikning nurluq obrazini jilwilendüridiken.


Déngiz boyidiki ezan awazi


Yérim kéchide mashina bilen dubey shehirige kirginimde déngiz bar iken, biraq uni körmeptimen. Ereb diyaridiki tunji axshimi ayalim bilen xeyber méhmanxanisigha chüshkende déngiz bizdin 50 qedem nérida dolqunlap turghaniken, biraq uning yénimda ikenlikini bilmeptimen. Chinidek pakiz dubey kochilirigha quyashning tengge tillaliri jiringlap tökülgen chaghda déngiz ap'aq dolqunlap bizni saqlawatqaniken. Biz uningdin bixewer öz resmiyetlirimiz üchün aldirash kétiwatqanda yuqiri sür'etlik yol boyida tunji qétim déngizni kördüm. Déngiz sémont tam we rishatkilar keynide tiz pükmes tutqundek tömür zenjirlerge bar küch bilen özini uratti. Déngizmu tunji qétim méni kördi. Men taksida, eynek qepes ichide öz teqdirimge zenjirbende qilin'ghanidim. Déngiz bilen tunji uchrishish mana shundaq tolimu sus, opul - topul, kishini ümidsizlendüridighan uchrishish boldi. Qirghaqqa döwilinip ketken mal sanduqliri, déngizdiki égiz - égiz yük paraxotliri, uchup yürgen aq chaykilar, qirghaqqa yéqin su yüzide leylep qalghan shéshe, yaltiraq exlet - chawarlar méning köpkök déngizgha yollighan qizghin salimimni tosuwalghanidi. Biraq, xeterlik déngiz seperliride ajayip - gharayip weqeler yüz bergen ming bir kéchidin manga tonush bu déngiz men ékranlarda körgen déngizdin nechche hesse güzel we séhirlik idi.
Imaratning yette shehiri pütünley dégüdek déngiz bilen chishliship turidiken. Paytext ebuzebige qarashliq astane _ el'eyin shehiridin bashqa herqandaq bir sheherdin ishikni achsila déngiz körünidiken yaki mashina bilen sheher sirtigha sel - pel mangsila, déngizning aghzigha chiqip qalidiken, dubey _ ottura sherqning soda merkizi we «qumluqtiki shyanggang» dep atalghan heqiqiy déngiz shehiri iken. U déngiz arqiliq bardubey we diyradubey dep ikkige bölünüp ketken. Su bilen söyüshüp turghan ikki dubey arisida kishiler kocha aptobusigha oxshash nöwet bilen qatnaydighan kira kémilirige olturup ikki - üch minut ichidila yene bir dubeyge qedem basidiken yaki taksigha olturup asman pelek paraxotlar toxtap turghan reshidiye (in'glizche rashid) portining kirish éghizidin bashlan'ghan déngiz asti tonélidin ötüp 15 - 20 minut ichide seyyah özini ikkinchi dubeyning ademler éqinida köridiken. Bir uchi déngizdin bashlinip bazargha kirip kétidighan yoruq kochilar, astigha qashtéshi yatquzulghan meschit - saraylar, renggareng mal bilen tolghan mermer tüwrüklük supirmarkitlar, chöcheklerdiki altun dölitige kélip qalghandek héssiyatqa keltüridighan köz yetküsiz jawahirat bazarliri imaratqa tunji kelgen herqandaq ademni hayajanlandurmay qalmaydiken.
Wetendiki chaghda her küni etigende ingeklirimni qirip tursammu chüshkiche tikkide bolup kétidighan yirik saqallirim we etrapimdiki köp kishilerdin perqlinip turidighan burutum bilen ürümchi kochilirida sel xudüksirep qalattim. Köz aldimda uyaqtin - buyaqqa ötüwatqan saqalliq ingekler, herreng, herqisma burutlar, etir purap turidighan aq perijilik gahida sellilik ademler arisida musulman dunyasining manga tonush belgiliri namayan bolatti. Shunche qaynaq kochidimu birer ünlükrek awazni, warang - churungni anglighili bolmaytti. Shunche köp ademler arisidimu ay - yillap urushup - taliship qalghanlarni körgili bolmaytti. Meyli ereb yaki hindi bolsun, meyli pars yaki pakistanliq bolsun, bu yerde adem bilen adem arisida bir xil yumshaq munasiwet mewjut iken. Ushtumtut birer qiyinchiliqqa duch kelsingiz yaki birer jayni bilmey kochida ikkilinip turup qalghan bolsingiz, qaysi tilda bolsun ademler sizge chüshendürüp qoyushqa, qizghinliq bilen yardem bérishke teyyar iken. Eger yoldin ötmekchi bolup turghan bolsingiz uchqandek kéliwatqan mashinilar astilap toxtap béridiken. Yaki shopur qol isharisi qilip sizning awwal ötüwélishingizni buyruydiken. Eger késip ötmekchi bolghini ayal kishi bolsa ehwal téximu bashqiche bolup, mashinilar besh - on métir yiraqtinla toxtap toluq ötüp bolghandila andin qozghilidiken. Yolda, banka - saraylar we herqandaq ish béjirish ornida ayallarning izzet - hörmiti yuqiri, orni alahide bolidiken. Birer resmiyet ötesh üchün öchiretning eng aldida turghan bolsingiz eng axirida kirip kelgen bir ayalning ishi birinchi bolup béjirilidighanliqi bu yerde normal ehwal iken. Ayallarning yoshurup qoyulghan göherdek etiwarlinishi, teshnaliqta turghan erler teripidin mebudlarche ulughlinishi ottek issiq, nemxush déngiz hawasida téximu bilinidiken. Musulmanlarning we barliq ademlerning bir - birige bolghan issiq méhrini téximu chongqur hés qilghili bolidiken.
Qolumda éghir somka, qaqiram aptapta el'eyindin ebuzebige baridighan yolda taksi saqlap turattim. Yéqin etrapta sayidighudek birer tüpmu derex yoq idi. Béshimdin ayighimghiche shurqirap ter quyulatti. Del shu chaghda uchqandek kéliwatqan bir aq renglik pikap yénimdila toxtidi. Biraq, bu taksi emes idi. Teqi - turqi we kandora (erlerning yektek toni)sidin qarighanda mashinidiki muwatin (yerlik)dek qilatti.
_ hey miskin, ebuzebigimu?
_ he'e.
_ ya'alla, mashinamgha chiqiwal, yolimiz birken.
_ alla sanga rehmet qilsun !
Men somkini keyni orunduqqa qoyup uning yénida olturdum. Mashinining hawadinidin chiqiwatqan muzdek tok shamalda issiqmu, 180 kilométir yolmu we chöl - jezirimu bilinmidi. Axir aldimizda upuqqiche sozulghan kök déngiz köründi. Biz déngiz boyidiki heshemetlik sheher ebuzebige rengmureng chéchekler we yapyéshil derexler bilen ünsiz kirip kelduq. Biraq, bu sükütimizde ademler arisidiki déngizdek chongqur muhebbet bar idi.
Bu chaghda namazdigerge ezan chiqti. Ezan awazi manga shundaq tesir qildiki, men ömrümde bundaq jezbdar awazni yene bir anglighinimni esliyelmeymen. Uningda déngizning ich - ichidin chayqilishliri, ka'inattiki asman jisimlirining bir - birige mas aylinishliri, qushlarning hawadiki qanat qéqishi, qilichlarning walildishi, tögilerning örkishi, ademlerning hayajan'gha tolghan nepesliri, yéngidin dunyagha köz achqan bowaqning ingnge sadasi, halak bolghan sheherlerdiki jimjitliq, resulillaning widalishish nutqi we shunng'gha oxshash mungluq awazlar bilen menggü untulmas körünüshler bar idi. Uningda yaxshiliqning eladmu'ewlad dawamlishishi we insaniyetning yüksek rohiy pellige chaqirilishi bar idi. Ezan awazini anglash bilen dukandarlar dukinini taqap, kétiwatqanlar qedimini burap meschit taman aqatti, menmu déngiz dolqunidek ademler éqinigha qétildim.


Pelestinlik kitabpurush


Dunyaning yer shekli xeritisige qarighan adem qumluq boyliridiki közge aran chéliqidighan chékitning ornidiki jayda ademler qumdek mighildap turidighan chong sheherler barliqini, u yerdiki kishilerning hör-bextiyar turmushini yaki erkinliki üchün sadasiz qan töküp qilghan urushini körelmeydu. Bir tal chékit astida qatar-qatar aq térekler yaki xormiliq baghlar, déngiz yaki taqir taghlar, hésabsiz néfit yaki déhqanni toyghuzalmaywatqan hosulsiz étizlar, étilip chiqqan chipar yolwas yaki süt ichiwatqan müshük bar. Issiqta köyüwatqan qumluqmu, ormandiki yamghurmu, erebmu yaki uyghurmu bar.
Men yershari xeritiside tirnaqchilik sizilghan bu döletning xeritige chüshmigen el'eyin shehiride chiraghlar jimirlap turghan bir kechliki kitabxanigha kirdim. Qatar - qatar birnechche kitabxana bar bu restidiki men kirgen kitabxanida kitab heqiqeten köp idi. Kitablarning igiligen nisbitidin qarighanda üchtin ikkisi erebche, üchtin birsi in'glizche kitablar idi. Men kitab jahazilirini bir haza arilighandin kéyin in'glizche kitablar arisidin nobél mukapatigha érishken érlandiye sha'iri yitizning we hazirqi zaman amérika sha'irlirining bir shé'irlar toplimini tallidim. Kitabxanida adem anche köp emes idi. Aldimdiki qara abayi kiygen muwatine chokan pul tölep bolushigha men qolumdiki ikki kitabni sundum. Kitabpurush chachliri chüshüp ketken, yüzlirini qoruq basqan, qarimaqqa 50 yashlargha kirgendek körünidighan at yüzlük ereb idi. Kiyinishidin uning muwatin emesliki chiqip turatti. U qolumdiki kitablarni élip örüp - chörüp qarighandin kéyin manga lappide bir köz tashlidi. Adette kitabxanigha kiridighanlar yüzde yüz muwatinlar yaki anda - sanda bashqa yerlik erebler bolatti. U manga - bu alahide xéridargha qiziqip qalghanidi.
_ kechürüng, bir minut texir qilip tursingiz.
U manga in'glizche özre éytip méning keynimdin kelgen ereb qizning kitablirini élip bahasini hésablashqa bashlidi. Qolidiki ish tügigendin kéyin bashqiche qizghinliq bilen manga buruldi:
_ siz iranliqmu?
_ yaq.
_ afghanmu?
_ yaq.
_ undaqta ...
Men taksi shopurliridin, dukan xizmetchiliridin, yéngiyache tonushqan herbir ademdin oxshash so'al we oxshash qiyaslarni tola anglawérip zérikip ketkenidim. Men jawab ornigha uningdin qayturup soridim.
_ siz pelestinlikmu ya liwanliqmu?
- masha'alla, pelestinlikmen. Ismim hemude, erebler ichidimu in'glizche shé'irlarni oquydighanlar köp emes, siz zadi qaysi dölettin?
_ men junggodin kelgen musulman.
U gépimge azraqmu ishenmidi.
_ men junggoluqlarni obdan bilimen. Burutingiz, köz we qéshingiz oxshimay turidu.
Men junggoning gherbiy shimalidiki shinjang uyghur aptonom rayonidin kelgenlikimni éyttim. Uning jungxua xelq jumhuriyiti zéminining altidin birini igileydighan shunche chong zémin we bu yerdiki 8 milyondin artuq musulman millet _ uyghurdin zadila xewiri yoq iken. Eksiche yershari xeritisidiki kichikkine bir jay _ pelestinni herbir uyghur we pütün dunya asasen bilidu. Men epsuslan'ghan halda qolumdiki kitablarni uninggha tenglidim.
_ men bahasi 30 derhemlik bu kitablarni sizge 20 derhemge bérey. Menmu shé'irni yaxshi körimen. Biz dost bolup qalayli.
_ rehmet .
_ eger waqtingiz bolsa ete chüshtimu kelsingiz, chüshliri dukanda xéridar az, biz keng - kushade mungdishiwalalaymiz.
Men üch kündin kéyin chüsh waqtida yene keldim. Hemude méni quchaqlap turup qizghin qarshi aldi. Kitabxanisida ayda 600 derhem ma'ash alidighan hindistanliq kitab satquchi bilen özidin bashqa héchkim yoq idi. U mendin ereb tili sewiyemning qanchilik ikenlikini soridi.
_ özümning höddisidin chiqalaymen, _ dédim jawaben.
_ undaqta biz erebche sözleshsekmu bolghudekqu _ he?
U birnechche ereb sha'irlirining shé'irini teyyarlap qoyghaniken, hayajan bilen déklamatsiye qilishqa bashlidi.
_ chüshinelidingizmu?
_ azraq chüshendim, men muhebbet lirikilirining padishahi dep nam alghan sha'ir nizar qubbanining shé'irlirini in'glizchidin körüp baqqanmen. Amérikiliq ereb sha'iri sherif elmusaning shé'irlirini yaqturimen.
_ masha'alla, mana bu yerde nizar qubbanining qesidiler toplimi bar, anglang-he?
U ayallarning téni rélisqa oxshaydu, erler goya parawoz dégendek misraliri bar bir shé'irni oqudi.
_ bilemsiz, men sizdek sha'ir emes, lékin shé'irni yaxshi körimen, 15 - 16 yash chaghlirimdin bashlap kitab oqush we hörlük üchün küresh qilish méning hayat nishanim bolup qalghan. Qolumgha qoralmu alghan, yasir arapatqa egiship siyasiy pa'aliyetlerge qatnashqan, türmidimu yatqan, aptobusqa pul yoq talay qétim sheherdin - sheherge piyade qachqan. Kün - künlep achmu qalghan. Imaratqa kélip 7 - 8 yilliq sersanchiliqtin kéyin bu kitabxanini shérik échiwaldim. Némila bolsun hayattiki bir nishanimni ishqa ashurdum. Biraq, birer qétim ichimdin échilip külüp baqmidim. Biz pelestinliklerni yehudiylarmu, bashqa ereb döletlirimu yaxshi körmeydu. Dunyada bizge orun yoq. Chünki, bir millet öz wetinide qanchilik xar, qanchilik töwen bolsimu yiqilghanda öz yérige yiqilidu. Haman bir küni qeddini kötüridu. Kishi yurtida qanchilik me'ishet körsimu menggü ikkinchi puqra sanilidu … hayatning qattiqchiliqi méni waqitsiz qéritip qoydi. Belkim sizgimu chong körünüp ketkendimen. Bu yil emdila 36 yashqa kirdim.
Men öz közümge ishenmey qaldim. Aldimda yüzlirige qat - qat qoruq chüshken, chachliri chüshüp taqir béshida anda - sanda tük qalghan 63 yashliq bir boway turatti. Bu bay _ bayashat erkin ereb dölitimu uning pelestinlik ikenlikidek heqiqiy salahiyitini yutuwételmigenidi. Eksiche negila barsun pelestinlik dégen bu isim goya qulluq tamghisidek uni azablaytti. Bu azab, otning ichide köygüchilerningkidin nechche hesse küchlük bolghan, otning téshida köyüwatqan bir musapirning öz wetinini séghinish we wijdan otida puchilinish azabi idi.


Masqat kochisidiki uyghur


Omman'gha ichkirilep kirgenséri, biz özimizni qedimki zamandiki bir dölette kétiwatqandek hés qilishqa bashliduq. Bireymi bazirida körgen xam késektin qopurulghan lay kün'gürilik égiz tamlar, tamlarning puchuqlirida aptap sunup buquldawatqan minglighan kök kepter; Yol boyi ademge pat - pat salqin tuyghu bexsh étidighan yéshil étizlar, bagh - waranlar; Issiqta éshek minip kétiwatqan ommanliq boway; Yolning otturidiki xorma derixi tüwige tashtin tarashlap yasalghan qiypash kozigha chüshüwatqan su; Héjir qacha, iwriq; Masqat shehirige yéqin achaldiki heykeltarashning ajayip esiri _ altun neqishlik sanduqning kötürülüp turghan aghzidin körünüp qalghan zer basqan kiyim - kéchek we ünche - merwayit ... Biz goya eli baba we qiriq qaraqchi mushu yerdidek hés qilduq. Ommanning paytexti masqat _ bir tilsimat iken. Biz bu sheherge kirginimiznimu we chiqqinimiznimu bilelmiduq. Birdem mangsaq qedimiy, birqedem mangsaq zamaniwi; Uyaqqa qarisaq tagh, buyaqqa qarisaq déngiz. Égiz binalargha qarap masqatqa kirip bolduq dégende sehra tüsini alghan xormiliq baghlar, étizlar, öy - imaretsiz, ademsiz uzundin - uzun tashlanduq yerler; Birer yérim sa'ettin kéyin körünüp qalidighan ikki yandiki taghda aliqanche bosh yer qoymay sélin'ghan ghuchchide öyler, inchike ücheydek kocha; Mermer qesir, eynek saraylar, arqidin yene köpkök déngiz we tagh, yan - yénida mighildap turghan kishiler … mana bu ommanning paytexti masqat idi.
Gülbahar haji xénim bilen yasin haji bizning kélish waqtimizni pemlep aldin'ala aldimizgha chiqip turghaniken. Gerche biz burun anche tonushup ketmisekmu, uyghurning awazini anglighili bolmaydighan yaqa yurttiki natonush bir kochida bir-biri bilen uchrashqan töt uyghurning xushalliqigha héchnéme toghra kelmeytti.
Uyghurning dunyawi ghéribliqi wetendin nechche ming kilométir yiraqliqta bir pes ghem - qayghusiz qizghinliqqa, uruq - tughqanlarche xushalliqqa we hayajanliq shé'irgha aylandi.
Men mana mushundaq jem bolushlarni teswirlep «yurtdashlar» dégen shé'irimda mundaq yazghanidim:

Dubey shehiri tilsimat eynek
Yitken derex özini izder,
Kochida
Oruq erwahlar uyghur biz der.
Uyghur - uyghurgha tartilghan perde,
Polu bilen lengmen bar yerde,
Uyghurni kördüm.
……………

Ular bizning kélishimizge ülgürtüp polu dümlep qoyghaniken. Biz oxshighan polugha ishtiha bilen éghiz tegkech, qizghin paranggha chüshüp kettuq.
Gülbahar xénimning tesirlik sergüzeshtiliri, jasariti, tewekkülchiliki _ soda saheside muweppeqiyet qazan'ghan uyghur ayallirining ortaq yoli bolsa kérek, dep oylidim. U deslep hökümet igilikidiki bir soda sariyida prékazchik bolghan. «qorsaqtin éshinmaydighan azghina ma'ashqa baghlinip qalghandin köre, néme bolsam bir tewekkülchilik qilip baqay» dégen niyetke kelgen we pursetni ching tutquchi uyghur sodigerlirining qatarida pakistan'gha chiqqan. U yerde yasinjan bilen shérikliship ikki arida mal yötkigen. Bir qétim sodida ziyan tartip hemme desmayisidin ayrilip qalghan. Uning xaraktéridiki hayatqa qizghinliq, tewekkülchilik we yéngi makan izdesh rohi uni jim turghuzmighan. U bir qisim uyghur oqetchilirining imaratqa qatnawatqanliqini anglap, ötne qilip bolsimu u yerge bérip baqmaqchi bolghan. 1997 - yili u imaratqa kelgende, kelgüside altun xezinining derwazisini achidighan bu chokan'gha bashqa uyghurlar anche diqqet qilip ketmigeniken.
_ bu jeryanda achliqnimu, yoqsuzluqnimu kördüm; Bashqa kün chüshkende yölesh oyida sun'ghan xeyrlik qollarnimu, jöndesh koyida bolghan aldamchi kazzaplarnimu kördüm. Chet elde puli yoq adem herkimge éghir kélidiken, hemme adem qachidiken; Pul tapqanda yatmu, düshmenmu xush chiray achidiken …
U, dubeyge tiqiliwalghan uyghurlardin tüzükrek hallinip qalghan birersinimu körmeptu. U tewekkül qilip, birsidin nésige alghan azghina merwayit bilen qoshna dölet omman'gha bériptu. Omman imaratqa qarighanda kembeghel dölet bolghachqa, uyghurlardin birersiningmu u yerge bérip béqish xiyaligha kelmigeniken. U ommanda bu azghina merwayitni heyran qalarliq halda birge on, hetta yigirme hesse paydisigha sétiptu. Andin derhal junggogha qaytip bir yoli yette, sekkiz somka merwayit yötkeptu.
_ hazir masqatning jawahirat bazirida méni tonumaydighan birermu dukandar yoq, bu ach paqilarni xuddi gürüchke toyghuzghandek toyghuzuwettim. Ular mendin sétiwalghan merwayitlarni hazirmu sétip bolalmaywatidu. Hazir u aqmas soda, biraq shu merwayitlarning paydisida men yol tépiwaldim. Junggoning erzan malliri ereblerningmu ishtihasini échiwetti. Hazir ayropilan we paraxotlarda mal yötkep, xenzular bilen bille yermenkilerge qatnishiwatimen. Belkim imaratqa qarighanda silerge omman kona we kembeghel körünüp ketkendu? Bilemsiz, pul tapqan yerler ademning közige ot körünidu. Chet elning herqandaq yéride men üchün masqat kochiliridek chirayliq we pakiz yer yoq ...
Kechte gülbahar haji xénimning geplirige meptun bolghan halda ayalim bilen masqat kochilirini aylanduq. Qatar - qatar etir dukanliri, renggareng chiraghlar walildap turghan botka - peshtaxtilar, ghuwa qarangghuluqta peske sanggilighan taghlar, tar kochilarning ayighidiki déngiz … birnechche kün bu kochilar mangimu ot körünüp ketti.


Yawropadin kelgen musulman


Köpni körgen jahankezdilerning éytishiche, imarat bilen kanada eng emin, bixeter dölet iken. Eger gollandiyidin kelgen bir kompyutér ustisi bilen tasadipiy mungdiship qalmighan bolsam, tesewwurumdiki «yéshil yawropa» köz aldimdiki bu qaqas diyargha nisbeten menggü tinchliq we xatirjemlikning belgisi bolup qéliwergen bolatti.
Bir küni namazdigerdin kéyin dubeydin el'eyin shehirige qaytmaqchi boldum. Bir gollandiyilik musulman bilen seperdash bolup qaldim. U gollandiyide bir kompyutér shirkitide ishleydiken.
_ men bu döletni yaxshi körüp qaldim, _ dédi u hayajan bilen _ gerche kelginimge üch künla bolghan bolsimu, men bu dölette ishlep qélishni oylawatimen. Negila qarisang musulman, könglüng échilip kétidu. Héchkim héchkimning heqqige xiyanet qilmaydiken, bulangchiliq, qorqutush, bozek étish yoq iken. Birer nersengni untup qélip, 15 - 20 minuttin kéyin izdep kelseng, uninggha héchkim chéqilmaydiken, turghan jayda turidiken. Némidégen emin dölet - bu _ men yawropaliq, lékin yawropadiki herqandaq bir dölette pul qapchuqini mundaq ashkara ésip mangalmaymen, keynimge chüshüwalidighan oghri yaki bulangchidin ensirep yürikim su. Démisimu küpkündüzde bundaq ishlar da'im közge chéliqip turidu, hetta saqchilarnimu urup - cheyliwétip, bulaydighanni bulap qachidu. Pah, imarat yolliri, goya mashina körgezmixanisigha oxshaydiken. Eng ésil, rengdar mashinilar mushu yerde iken, gerche hemme dangdar mashinilarni yaponiye, amérika we yawropada ishlisimu, bular emeliyette ereblerning astida iken. Biz yawropaliqlarning ishlitidighini eng erzan, adettiki mashinilar ...
Men heyranliqtin néme déyishimni bilelmey qaldim. Gherb elliri, téximu éniqraq éytqanda »yawropa« méning nezirimde hazirqi zaman medeniyitining simwoli we ülgisi idi. Goya insaniyetning rohiy we maddiy bayliqliri, güzel insaniy peziletler we yüksek pen - téxnika muweppeqiyetlirining hemmisi ashu yerge jem bolghandek tuyulatti. Biraq, bir yawropaliqning yawropa heqqidiki bayanlirigha qarighanda, mendikisi peqet yawropa heqqidiki bir güzel xiyaldin ibaret iken.


«tekiyxana»da


Kech bolghanda toxumu katekke kirip uxlaydu. Biraq, chet elde toxu katikichilik yataqningmu zeherdek qimmetlikining destidin bizge oxshash bashqa yurttin kelgen ghériblarning béshi qatidu. Eger asmanda uxlighili bolsa idi, chet elge chiqqan herbir adem xélila pitlinip qaytip kelgen bolatti. Biraq, bir küni men özüm turuwatqan el'eyin shehiridin bir ish bilen dubeyge keldim. Ishlirimni püttürgiche chüsh waqti bolup qaldi. Bu döletning aditide péshin waqtidin kéyinla kesip, tijaret toxtaydu, hemme dukanlar, hemme ishikler taqilip ademler chüshlük uyqusini bashliwétidu. Kochida adem körgili bolmay timtas bolup qalidu. Taki esirgiche sheher kündüzdiki qebristanliqqa aylinip qalidu. Ishimning quyruqini üzüsh üchün namazdigergiche 4 - 5 sa'et saqlishim kérek idi. Men sémont yollarning lawuldap turghan atesh issiqida nege bérishni bilmey qaldim. Boghuzumda yighigha oxshaydighan bir xil qirtaq tuyghu, yaqa yurt ghéribliqi, ichimge éghir bir qara tash ésiqliq turghandek ... Birdinla aldinqi qétim bir sodigerning dep bergini boyiche bu yerde bir uyghur échiwalghan «qanunsiz tekiyxana»ni izdeshke bashlidim. Anglishimche, bir jahankezdi sodiger ijarige alghan üch éghizliq bir öyni _ kélip - kétip yürgen uyghur oqetchiliri üchün yétip qopidighan yataq qilip, anche - munche tamaqmu chiqiridiken. Men 1 - 2 sa'etche izdep sorap chörgilep yürüp, axir u yerni tépip kirdim. Kona binadiki bu öy ishiktin kirishigila deliz, ashxana, bir chong, ikki kichik hujra bolup, kichik hujrida öy igisi turidiken. Qalghan ikkisige asti - üsti ikki qewetlik kariwat qoyulghan bolup, be'eyni oqughuchilar yatiqigha oxshaydiken. Kariwattin bashqa, adem olturup - qopqudek boshluqmu yoq bolup, tarliqidin ademning ichi siqilip kétetti.
Men bu tekiyxanigha kirgende yash oqetchi uyghur balilardin 5 - 6 si mungdiship olturghaniken. Men xushalliq we yatsirash ichide ular bilen bir - birlep körüshüp chiqtim. Ular perwasizliq bilen öz gépige chüshüp ketti. Men yénimdiki yéshi kichikrek birsige pes awazda gep qildim:
_ yataqta ademmu anche köp emesken - de?
_ nedikini, axsham on tötimiz qistiliship yattuq. Bir kéchiliki 20 derhem, höddes erzan, bir qacha tamaq on derhem, 23 yüen dégen gep ...
Udulumdiki burutluq yigit bizning gépimizge qulaq séliwatqan bolsa kérek, manga qarap: «yésenglar lengmen barghu deymen, hajimning ishikini chékip béqinglar» dédi. Men bu gepni anglap göher tépiwalghan ademdek xush bolup, derhalla ornumdin turdum. Ularning paringigha qulaq salghach chipildap terlep olturup maq lengmenni ishtiha bilen chaynawatsam, taraqqide ishik échildi. Hemmimiz ishikke qariduq. 30 bilen 40 yashning arisidiki bir xenzu kirip keldi.
_ hoy, men bu yerde uyghurlar yatamdiken désem, xenzularmu bar iken - de?
_ shundaq, _ dédi udulumdiki yigit _ umu mushu yerde yétip - qopidu, talada eng erzan yataqmu 70 - 80 derhem tursa. U yerlerde bir - birimizge chirayliq körünmigen bilen chet elde közge issiq körünidighan gepken, shunga mushu aghiniler bashlap keldi, özimu obdan némiken ...
Men jang famililik bu kishi bilen parangliship baqtim. U bir shirketning mehsulatigha bazar échish üchün wakaletchi izdep bu yerge kelgeniken. U bu yerning issiqidin, qimmetchiliktin, uyghurlar échiwalghan bu dengni 7 - 8 kün baldurraq biliwalalmighinidin birdem qaqshidi. Özining ichkiri ölkilerge barghandimu «shinjang lengmini»ni séghinip kétidighanliqini, teliyige bu yerdimu lengmen tépilip bek xush bolghanliqini éytti.

★★★★★

Aridin birer ayche ötkende men ayalim bilen dubey shehirige kelduq we qorsaqni esterliwélish üchün yene héliqi tekiyxanigha kirduq. Chong yataqning ishikini échipla heyran qaldim: michchide adem, ademning köplükidin yataqta olturghudek bosh yer yoq idi. Men ötken qétim körgen tonush chiraylardin birersimu körünmidi, bu ademlerning hemmisi 60 - 70 yashlarning qarisini alghan uyghur bowaylar idi. Bixsighan issiq we terligen puraqlar yataqni bir alghan bolsimu, qelbim éytqusiz bir hayajan'gha chömülgen; Uyghurning chirayini, qoy közlirini, tonush hidini, menggü héchnémige tégishkili, teng keltürgili bolmaydighan méhrini hés qilghanidim. Biraq, ularning men bilen ün - tinsiz körüshüshliri, ün - tinsiz möldürlep olturushliri yürek - baghrimni éziwetti. Men azraq ehwalliship ularning hej qilish üchün gheyriy resmiy yollar bilen kelgenler ikenlikini, se'udi erebistanigha bérishta hej wizisi alalmay kütüp turuwatqinigha birer ayche bolup qalghan kishiler ikenlikini uqtum. Uyghurchidin bashqa birer éghiz til uqmaydighan, kündilik 20 derhemlik yataq pulimu ulugh muddi'alar üchün ömür boyi qisinip yighqan pullirining aldida ulargha nisbeten yenila az tuyulmaydighanliqini bilettim. Némishqidur ular manga anche sir bermey, gep qilmay xewpsirigendek, bir nersidin shübhilen'gendek mu'amile qiliwatatti. Belkim béshidin köp issiq - soghuqni ötküzgen bu moysipitlar ulugh hej perzini ada qilip bolmay turupla qoymichi, kazzap, sapsapchigha uchrap awarichilikke yoluqushtin ensirise kérek. Chünki, chet elge chiqqanlarning bundaq qismetlirini menmu xéli anglighan. U küni tamaq yoq iken, ayalim yataq igisining hujrisidimu liq méhman barliqini, yashan'ghan ayallar we aran mangidighan bichare momaylarning ayalim bilen tonushqandin kéyin öz qizini körgendek quchaqlap, yighlap, hal - ehwal éytip ketkenlikini, shunga xéli hayal bolup qalghanliqini éytti. Her ikkimizning baghri ézilip ketkenidi, biraq bügün kech kirishtin burun ayalimni el'eyindiki döletlik uniwérsitétning talibe (qiz oqughuchilar) ler yatiqigha yetküzüp qoymisam bolmaytti. Biz ularning sepirige aqyol tilep yanduq.
Taksigha chiqip bu tekiyxanigha yéqin yerdiki «meydani beniyas» (beniyas meydani)din ötüp kétiwatqanda, bir menzirige közüm chüshti: meydandin yolgha qayrilidighan yerdiki daq sémontta bir boway olturatti. Béshida uyghur doppisi, uchisida aq ton, putida qara lata xey. Éngikini yölep, aldirash natonush kishiler topigha, heywetlik pikap - mashinilargha qarap xiyalgha chöküp ketkendek qilatti. Alladin bashqa hemme némisi natonush bu sheherde tilsiz, yolsiz, pulsiz uyghur özini tikendek yalghuz hés qilip shiddetlik ghéribliqni tétiwatatti ... Mashina asta ötüp kétiwatqanda shunche yéqindin körünüp turghan bu halet bayiqi körünüshler bilen qoshulup ichimni siyrildürüwetti. Közlirimge lömmide yash keldi ...

★★★★★

Men weten'ge qaytip kélip bir yillardin kéyin, dubey arqiliq ommandin kelgen yasin hajim bilen shu ehwallar toghriliq mungdiship qalduq.
_ u tekiyxana hazir yoq, _ dédi yasinjan, _ u yataqni achqanlar we türlük yollar bilen azdur - köptur bolsimu hajilarning puligha shérik bolghanlar hazir sorulup ketti. U yili gheyriy resmiy yollar bilen hej qilish üchün diyarimizdin ereb birleshme xelipilikige kelgenler birer yüzche ademge yetken. Ularning chekken riyazetliri, ghérib, miskin haliti dubey shehiri emirining quliqigha yétip hemmisini ayropilan bilen se'udigha heqsiz yolgha sélip qoyuptu, lékin hazir u terepning yolini qattiq tizginligechke, imarat arqiliq hejge mangidighanlar burunqidek köp emes ...
Men yasinjanning bayanliridin goya imaratqa qaytip bérip qalghandek, heshemetlik bir eldiki ghérib - ghurwa kishilirimizning chirayini qayta körgendek boldum.

★★★★★
Aptor: adil tuniyaz-«shinjang xelq radi'o istansisi» edebiyat-sen'et bölümide.
★★★★★

Menbe
Http://asrim.Cn/ShowPost.Asp?ThreadID=515

Menzil
Http://palastinbiz.Blogspot.Com/